Termieten
Termieten komen van nature niet voor in Nederland, maar er zijn uitheemse soorten die in het gematigde Noord-Europese klimaat kunnen overleven en schade kunnen veroorzaken. In het Duitse grensdorp Millen, vlakbij Sittard hebben termieten ernstige schade toegebracht aan historische gebouwen. Termieten kunnen in Nederland komen doordat ze meeliften met geïmporteerde goederen.
Hoe herken ik termieten?
Termieten zijn kleine insecten (4 tot 15 mm lang) en kunnen variëren in kleur van kleurloos, wit, beige tot zwart. Termieten zijn niet verwant aan mieren maar evolutionair gezien ontstaan uit de kakkerlakken (orde Blattodea) Het uiterlijk van termieten in een kolonie kan verschillen, afhankelijk van de sociale klasse en functie die ze hebben binnen een kolonie. Werkers en soldaten hebben geen, of sterk gereduceerde ogen. De soldaten hebben een grotere kop met grote kaken voor de verdediging. De vruchtbare termieten ontwikkelen twee paar vleugels. De koningin is het grootste individu van de kolonie. Termieten ondergaan een onvolledige gedaanteverwisseling, namelijk ei–nimf–adult (geen popstadium). De jonge termieten (nimfen) lijken op een miniatuurversie van het volwassen insect.
Herkomst – Waar komen termieten vandaan?
Er zijn meer dan 2300 termietensoorten bekend in de wereld, waarvan 183 soorten gebouwen kunnen beschadigen en 83 ernstige schade kunnen aanbrengen aan bijvoorbeeld gebouwen, meubels, hekwerken, palen en andere hout-structuren. De meeste soorten leven in Afrika, Azië en Oceanië. In Zuid Europa leven zeven inheemse termieten soorten.
Verspreiding – Waar komen termieten voor?
Met de toename van de globale handelsstromen zijn termietensoorten geïntroduceerd op plaatsen waar ze van nature niet voorkwamen. In Europa hebben zich twee uitheemse termietensoorten gevestigd: Reticulitermes flavipes in Oostenrijk, Duitsland en Frankrijk, en Cryptotermes brevis in Portugal, Spanje en Italië.
De uitheemsesoort Reticulitermes flavipesis vermoedelijk al in de 18e eeuw uit Louisiana geïntroduceerd in Frankrijk, en daar uitgegroeid tot een plaag. In Frankrijk gelden inmiddels wettelijke regels om termiet-resistent hout te gebruiken in draagconstructies en er zijn wettelijke verplichtingen voor ‘termieten-clausules’ in koopakten en is voor hypothecaire leningen een termieten-onderzoek vereist. In Duitsland heeft deze soort schade veroorzaakt aan historische gebouwen in het grensdorp Millen, vlakbij Sittard.
In het Verenigd Koninkrijk heeft zich halverwege de vorige eeuw de Iberische soort Reticulitermes grassei gevestigd. Deze is mogelijk met een lading hout vanuit het mediterraan gebied in het Zuid-Engelse Devon terecht gekomen en heeft daar tientallen jaren schade aangericht aan het hout van gebouwen.
In Nederland worden incidenteel uitheemse termieten aangetroffen die meegekomen zijn met geïmporteerde goederen en zendingen. Meestal gaat het om één of enkele vaak dode exemplaren en slechts zelden een vitale kolonie. Zo zijn er twee vondsten van de uitheemse termietensoort Coptotermes formosanus bekend. Deze soort staat wereldwijd bekend als een invasieve en overlast gevende soort. De vondsten betroffen eenmaal een dood gevleugeld geslachtsdier en eenmaal een kolonie in een zeecontainer die snel geëlimineerd kon worden.
In 2019 is voor het eerst een gevestigde in de grond levende termietenkolonie in Nederland vastgesteld. Het betreft Reticulitermes flavipes: een exoot die al in meerdere landen in Europa voorkomt maar van origine uit Noord-Amerika komt. Deze kolonie is zeer waarschijnlijk ontstaan uit termieten die zijn meegekomen met geïmporteerde planten uit Noord-Amerika. Eerste bestrijdingsacties hebben de kolonie nog niet kunnen uitroeien.
Risico’s - Wat zijn de problemen?
Er is nog weinig bekend over de mogelijke gevolgen van uitheemse termieten in Noord Europa. Op grond van wat nu bekend is lijkt het erop dat de vestiging van een kolonie tot grote maatschappelijke kosten kan leiden. De aard van die kosten is afhankelijk van de soort. door Zo zullen soorten afkomstig uit tropische of subtropische klimaten zich vermoedelijk vooral in het (warmere) stedelijk gebied kunnen vestigen, terwijl andere soorten zich ook buiten de steden in landelijk gebied kunnen vestigen. Sommige soorten hebben kolonies onder de grond en graven gangen om zich te verplaatsen, terwijl andere soorten zich bij voorkeur in hout ophouden. Afhankelijk van de soort kunnen er gevolgen optreden aan de bebouwde omgeving, aan de natuur of aan de land- en bosbouw. Aan de andere kant kunnen termieten mogelijk ook economisch nut hebben bijvoorbeeld als voedselbron voor mens en dier.
Preventie - Hoe voorkom je verdere verspreiding?
Preventie is de meest kosteneffectieve aanpak van invasieve exoten. Dat wil zeggen dat zoveel mogelijk moet worden voorkomen dat er nieuwe introducties plaatsvinden. In Nederland ontbreekt het (nog) aan een infrastructuur voor vroege signalering van termieten en melding van waarnemingen bij de juiste instanties.
Vermoedt u overlast te hebben van termieten?
Wees er zeker van dat u met termieten te maken hebt. Aanwijzingen voor de aanwezigheid van (ondergronds levende) termieten in of rond huis zijn:
- Vorming van moddertunnels van de grond (nest) naar een voedselbron (hout) of waterbron, bijvoorbeeld langs muren of fundering. Bij vergevorderde aantastingen kunnen er ook vrijhangende tunnels uit plafonds, balken en andere hoge structuren ontstaan. Een termieteninfestatie is actief als een tunnel na afbraak weer opnieuw opgebouwd wordt;
- Uitgebreide) schade aan houtwerk. Bij openbreken van het hout kunnen de termieten (witte tot karamelkleurige insecten) zichtbaar zijn. Een termietenpopulatie kan zich over langere tijd (jaren) grotendeels verborgen ontwikkelen voordat schade aan houtwerk zichtbaar wordt;
- Bij grote aantallen termieten kunnen er op bepaalde momenten in het jaar zwermen (bruidsvluchten) van gevleugelde termieten voorkomen, mogelijk ook binnenshuis. Op deze manier worden er nieuwe kolonies gesticht. Deze gevleugelde termieten kunnen donker van kleur zijn, in tegensteling tot hun niet-gevleugelde witte tot karamelkleurige, in het donker levende soortgenoten.
Bij het vermoeden dat u last hebt van termieten, biedt het KAD eengratis determinatie-service aan. U krijgt dan te horen of de naar ons toegezonden beestjes termieten zijn of niet.
Bron: Kennis- en Adviescentrum Dierplagen, Wageningen
Beheersing en bestrijding - Welke methoden zijn er?
Wet- & Regelgeving - Welke regels en protocollen zijn van toepassing?
Er is in Nederland geen beleidsmatig of wettelijk kader dat betrekking heeft op termieten. Termieten staan niet op de Unie-lijst van zorgwekkende invasieve uitheemsesoorten of fytosanitaire quarantainelijsten. Er is geen meldings- of bestrijdingsplicht, er zijn geen bouwvoorschriften of clausules in koopcontracten en er is geen overheidsinstantie die verantwoordelijk is voor preventie of bestrijding.
Het BuRo van de NVWA wil het komende jaar een risicoscan voor uitheemse termieten opstellen. Het advies aan het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit is om daar niet op te wachten, maar alvast in gesprek te gaan met collega overheden om de rol te bepalen van de verschillende partijen bij signalering en bestrijding van termieten.
Waar vind ik meer informatie?
- Signaaladvies over de risico’s van uitheemse termieten voor Nederland. NVWA, Bureau Risicobeoordeling & onderzoek [nota].
- Online informatieblad over termieten. Kennis- en Adviescentrum Dierplagen (KAD) [website]
- Noordijk, J. & Th. Heijerman 2020. Importgevallen van de termiet Coptotermes formosanus (Blattodea: Rhinotermitidae). Entomologische Berichten 80: 55-58 [artikel] via Nederlands Soortenregister