Waarom gezond eten voor mensen met weinig geld extra uitdagend is

Volgens het RIVM houdt maar één op de drie Nederlanders er een gezond dieet op na. De rest van de bevolking eet niet volgens de Schijf van Vijf. Die haalt bijvoorbeeld de aanbevolen hoeveelheid groente niet, of drinkt teveel alcohol. Gezonder eten is alleen zo makkelijk nog niet. Eerder onderzoek van Wageningen University & Research (WUR) laat bijvoorbeeld zien dat de supermarkten vol liggen met ongezonde opties, waardoor de verleiding groot blijft.

‘Een gezonde maaltijd is ook duurder dan een ongezonde. Zeker voor mensen met minder te besteden kan dat een barrière zijn. En dat is niet het enige waar zij tegenaan lopen,’ vertelt Sanne Djojosoeparto, onderzoeker bij de leerstoelgroep Consumptie en Gezonde Leefstijl. Zij bracht samen met haar collega’s het web van factoren in kaart dat het voor mensen met weinig geld moeilijk maakt om voor gezond te kiezen.

Inzichten van ervaringsdeskundigen

Djojosoeparto werkte samen met collega’s Nieke Sonneveld en Maartje Poelman, en met Carlijn Kamphuis van de Universiteit Utrecht. Om te achterhalen hoe het eetgedrag van mensen met weinig geld precies wordt gevormd, organiseerden ze drie bijeenkomsten met professionals en ervaringsdeskundigen, allemaal afkomstig uit de omgeving Ede.

Om precies te zijn: elf professionals met kennis op het gebied van voeding, gezondheid of bijvoorbeeld schuldhulpverlening, en veertien bewoners van de wijk Veldhuizen die moeten rondkomen van weinig geld of daar ervaring mee hebben. ‘Het was voor ons belangrijk om hun ervaringskennis een centrale plek te geven in ons onderzoek,’ stelt Djojosoeparto.

Samen met de onderzoekers brachten deze betrokkenen in kaart wat mensen met een kleine portemonnee tegenhoudt als het om gezond eten gaat. Het resultaat is een systeemkaart van tweeënzestig factoren:

‘Mensen die dagelijks moeten kiezen tussen boodschappen en andere noodzakelijke uitgaven, hebben inzichten die je niet met cijfers en theorie kunt achterhalen,’ vertelt Djojosoeparto. ‘Deze kaart geeft daardoor een vollediger en realistisch beeld van hun situatie. Met deze kennis kan beleid worden gemaakt dat beter aansluit bij de werkelijkheid van de mensen waar het om gaat.’

Drie dynamieken die gezond eten lastig maken

Binnen dat complexe web aan factoren onderscheiden Djojosoeparto en haar collega’s drie ‘kerndynamieken’ die het systeem in stand houden: de invloed van schaarste, van de voedselomgeving, en van de sociaalmaatschappelijke omgeving.

1. Gebrek aan geld én denkruimte houdt mensen tegen

De professionals en ervaringsdeskundigen gaven tijdens de bijeenkomsten aan dat geldgebrek voedselkeuzes sterk kan beïnvloeden. ‘Enerzijds heb je misschien niet het budget om alles in huis te halen voor een gezonde maaltijd. Bij een gezonde maaltijd ben je namelijk vaak duurder uit,’ vertelt Djojosoeparto. ‘Anderzijds zorgt geldstress er op zichzelf al voor dat je vatbaarder bent voor ongezonde keuzes.’

‘Als je moeite hebt de eindjes aan elkaar te knopen, betekent dat eigenlijk continue stress. Die druk kan voor mentale problemen zorgen. Maar ook als het niet zo erg wordt, beperkt stress je denkruimte en handelingsvermogen al.’ Er is dan simpelweg niet genoeg hoofdruimte om een maaltijdplan te maken én boodschappen te doen én te koken én goede of slechte opties af te wegen. Dan kies je sneller voor makkelijk, sterk bewerkt voedsel.

Uit de gesprekken bleek bovendien dat er veel onbegrip is over schaarste, vertelt collega Sonneveld. ‘Ook hulpverleners weten niet altijd even goed wat dat met mensen doet. Dat onbegrip maakt om hulp vragen lastiger en zorgt voor schaamte bovenop de stress.’

2. Er wordt veel meer ongezond eten verkocht en gepromoot

Mensen met weinig geld — die dus vaak vatbaarder zijn voor ongezonde keuzes — moeten die keuzes vervolgens maken in een omgeving die barst van het ongezonde voedsel. Niet alleen is het voedselaanbod in de meeste supermarkten voornamelijk ongezond, aanbiedingen promoten dat ongezonde eten ook, waardoor het ook nog goedkoper is. 80% van het aanbod en de promoties in 2021 was ongezond, toonde WUR aan. In de horeca was dat zelfs 91%.

Waar het voor de gemiddelde persoon al uitdagend kan zijn om de gezonde keuzes daar tussenuit te filteren, is dat voor iemand met geldstress al helemaal lastig. Bovendien helpt de overheid hen daar niet bij. ‘Op dit moment wordt van retailers verwacht dat ze zichzelf reguleren, maar daar is weinig van te zien,’ vertelt Sonneveld. ‘En voedselproducenten zijn veelal bedrijven die winst willen maken, en dat gaat stukken beter met ongezonde producten.’

In wijken waar veel mensen met weinig geld wonen, is het voedselaanbod ook vaak slechter, vertelt Sonneveld. ‘Onderzoek van het Universitair Medisch Centrum Groningen laat zien dat er in die wijken aanzienlijk meer fastfoodrestaurants staan.’

3. De sociale omgeving versterkt ongezonde gewoontes

De helft van de Nederlanders die zegt gezonder te willen eten, blijft ongezond mee-eten met hun omgeving. Dat berichtte het CBS in 2023. ‘Of je in aanraking komt met gezonde eetgewoontes, heeft voor een deel met je sociaal-maatschappelijke omgeving te maken,’ benadrukt ook Djojosoeparto. ‘Opvoeding, de eetgewoontes om je heen, en ook sociale media bepalen samen in hoeverre je mee wilt doen met ongezond eten, en hoe gemotiveerd je bent om je eetgedrag te veranderen.’

Op het gebied van sociale media heeft Sonneveld nog een toevoeging. ‘Niet alleen normaliseren slechte voorbeelden op sociale media ongezond eetgedrag, de overvloed aan meningen en claims op Instagram en TikTok zorgt ook voor verwarring over wat werkelijk gezond is.’ Te denken valt aan de trend om dertig dagen lang rood vlees te eten, terwijl het advies juist is om daar zuinig mee te zijn. ‘Op sociale media is veel tegenstrijdige informatie, gaven inwoners en professionals beide aan.’

‘Als ongezonde eetgewoontes vanzelfsprekend zijn in je omgeving, is het moeilijk om daarvan af te wijken,’ vat Djojosoeparto samen.

Grijp op alle vlakken in

Deze drie dynamieken versterken elkaar. Mensen met weinig geld leven dus, wat gezonde keuzes betreft, op een kruispunt van negatieve invloeden. ‘Die kun je niet uit elkaar trekken. Om iets aan dit probleem te veranderen, is het dus ook nodig om op alle vlakken in te grijpen,’ zegt Djojosoeparto.

De onderzoekers stelden op basis van het onderzoek een lijst van dertig acties op. Opvallend is hoe divers die zijn. ‘Vergoedingen voor toegankelijke behandelingen voor mentale gezondheid staan naast de vraag om wetgeving die het mogelijk maakt ongezonde voedselaanbieders te weren,’ vertelt Sonneveld. ‘Daarbij gaven de bewoners van Veldhuizen bovendien nog aan dat ze niet alleen een onderdeel willen zijn van het gesprek. Ze willen ook betrokken zijn bij de oplossing.’

Djojosoeparto en Sonneveld benadrukken tegelijk de noodzaak van grote systeemveranderingen. ‘Het is goed als er meer oog komt voor de impact van schaarste, maar we mogen één van de belangrijkste factoren niet uit het oog verliezen: de voedselindustrie. Als het aanbod niet verandert, worden keuzes maar mondjesmaat vergemakkelijkt.’