Grote virologieprijs voor CRISPR-grondlegger John van der Oost

Hoogleraar John van der Oost is één van de grondleggers van de CRISPR-Cas-techniek, de moleculaire precisietechnologie waarmee wetenschappers DNA in levende cellen nauwkeurig aanpassen. Daarmee maken ze gewassen bijvoorbeeld weerbaarder tegen ziekten, bestrijden ze virussen en knippen ze erfelijke ziekten uit iemands DNA. Vorig jaar keurde Europa de CRISPR-Cas-techniek goed voor de behandeling van de erfelijke vormen van bloedarmoede: sikkelcelziekte en bèta-thalassemie. Volgens de KNAW heeft Van der Oost een unieke bijdrage geleverd aan de wetenschap: “Hij heeft het fundament gelegd voor een compleet nieuw onderzoeksgebied, ver voorbij de grenzen van de virologie”.

Immuunsysteem herprogrammeren

Van der Oost reageert enthousiast op de onderscheiding. “Het is natuurlijk een heel lekker gevoel, zo’n waardering”, reageert de hoogleraar. “Het bewijst dat we goed bezig zijn geweest al die jaren”. Wel benadrukt hij dat de eer niet alleen aan hem toekomt: "Ik krijg de prijs, maar het is een erkenning voor het hele onderzoeksteam – zowel de huidige als voormalige wetenschappers. Samen hebben we belangrijke ontdekkingen gedaan.”

In 2008 publiceerde zijn onderzoeksgroep een baanbrekend artikel in Science, waarin ze beschreven hoe bacteriën zichzelf met een soort immuunsysteem beschermen tegen virussen: het CRISPR-Cas-systeem. Dat systeem herkent het genetisch materiaal van binnendringende virussen en schakelt de ziektemaker uit door het virale DNA kapot te knippen. Ook toonde Van der Oost aan dat dat systeem omgezet kan worden naar een gereedschap dat genetisch materiaal knipt op elke gewenste locatie in het DNA, en dat dat in principe kan in elk organisme.

Honger en ziekten aanpakken

Met de CRISPR-technologie wil Van der Oost grote wereldproblemen helpen oplossen; van virusziekten tot honger. Zo gaf hij licenties van vijf CRISPR-patenten vrij aan NGO’s zodat zij de techniek kosteloos kunnen gebruiken voor hongerbestrijding en gewasverbetering. Daarnaast probeert de microbioloog ‘zijn’ variant van het CRISPR-Cas-enzym zo aan te passen, dat wetenschappers daarmee ook erfelijke bloedziekten te lijf kunnen gaan. “Dat kan al met bestaande CRISPR-enzymen, maar elk enzym werkt net een beetje anders en zo krijgen we meer opties om genetische ziekten te behandelen”, zegt Van der Oost. Bovendien kosten de medische CRISPR-behandelingen van bijvoorbeeld sikkelcelziekte minstens 2 miljoen euro. “We hopen die prijs flink te verlagen”, aldus de microbioloog.

Naast zijn onderzoek zet Van der Oost zich ook in om de nieuwe generatie onderzoekers op te leiden en te stimuleren. Hij leidde succesvolle promovendi op en schreef samen met collega-microbiologen het boek Microcanon waarin ze de essentiële onderdelen van microbiologie en micro-organismen toegankelijk uitleggen. Die boeken hebben we uitgedeeld op middelbare scholen, vertelt Van der Oost. “We hopen zo scholieren enthousiast te maken voor een carrière in de microbiologie.”

Prijzengeld voor meer onderzoek

Als laureaat ontvangt Van der Oost een medaille en een geldbedrag van 35 duizend euro. Hoewel Van der Oost deze zomer met pensioen gaat, wil hij de komende jaren alsnog lopende projecten blijven begeleiden. Daar wil hij het geld dan ook voor gebruiken. “Soms gaan er onverwacht apparaten kapot of moeten we nieuwe apparatuur aanschaffen voor het onderzoek”, vertelt de hoogleraar. “Dan is het mooi als ik kan meehelpen om het onderzoek draaiende te houden.”

Over de M.W. Beijerinck Virologie Prijs

De M.W. Beijerinck Virologie Prijs wordt namens het KNAW elke twee jaar uitgereikt aan wetenschappers die een baanbrekende bijdrage hebben geleverd aan de virologie. De prijs werd in 1965 ingesteld ter nagedachtenis aan viroloog M.W. Beijerinck (1851-1931).