Voedselzekerheid: voldoende, veilig en gezond voedsel voor iedereen

Food security: voldoende, veilig en voedzaam voedsel voor iedereen

Voedselzekerheid houdt volgens de Verenigde Naties in dat je altijd fysieke, sociale en economische toegang hebt tot voldoende, veilig en voedzaam voedsel dat voldoet aan jouw voedselvoorkeuren en dieetbehoeften voor een actief en gezond leven.

De komende decennia zal voedselonzekerheid een steeds groter probleem worden. Door klimaatverandering en een groeiende wereldbevolking zullen de prijzen van voedsel waarschijnlijk stijgen. Daardoor dreigt voedzaam voedsel voor steeds meer mensen onbereikbaar te worden.

“Triple burden” van ondervoeding: bijna 3 miljard mensen hebben te maken met voedselonzekerheid

Er zijn drie vormen van ondervoeding te onderscheiden. Dit wordt ook wel de "triple burden" (drievoudige last) van ondervoeding genoemd. In veel gevallen komen deze drie vormen van voedselonzekerheid tegelijkertijd in één land voor, soms zelfs binnen één huishouden.

Opgeteld zijn er wereldwijd bijna 3 miljard mensen die te maken hebben met voedselonzekerheid.

1. Ondervoeding

Door te weinig, te eenzijdig en te weinig voedzaam voedsel ontstaat honger. Dit kan leiden tot afvallen (te laag gewicht in vergelijking met lengte), dwerggroei (onvoldoende groei in vergelijking met leeftijd) en ondergewicht (te laag gewicht in vergelijking met leeftijd). Naar schatting leiden 815 miljoen mensen wereldwijd aan ondervoeding. Naar schatting sterven als gevolg hiervan jaarlijks 3 miljoen kinderen van 0-5 jaar oud.

2. Tekorten aan micronutriënten

Een groot deel van de wereldbevolking heeft wel toegang tot voedsel maar dit voedsel is niet voedzaam; er zitten te weinig vitaminen en mineralen in. Het grootste probleem vormt het gebrek aan vitamine A, ijzer en jodium. Zo'n 2 miljard mensen hebben te maken met tekorten aan micronutriënten.

3. Overgewicht en obesitas

Een groeiend deel van de wereldbevolking heeft last van overgewicht of ernstig overgewicht (obesitas) door het nuttigen van verkeerd voedsel met een overmaat aan calorieën in combinatie met te weinig beweging. Overgewicht kan leiden tot hogere bloeddruk, hartziekten, vormen van kanker en type 2 diabetes. Zo'n 1,9 miljard volwassenen hebben wereldwijd last van overgewicht of obesitas. Ook 41 miljoen kinderen onder de 5 jaar oud zijn wereldwijd te zwaar of lijden aan obesitas.

De wereld voeden: in 2050 voldoende voedsel voor 9,3 miljard mensen

De wereldbevolking groeit hard. Naar schatting leven er in 2050 9,3 miljard mensen op deze planeet en die moeten allemaal toegang hebben tot voldoende voedzaam voedsel.

Het voeden van zoveel mensen lukt niet met de manier waarop we tot op heden voedsel hebben verbouwd. Daarmee putten we de natuurlijke bronnen teveel uit, zegt de Food and Agriculture Organization (FAO) van de Verenigde Naties. De productie van voedsel moet efficiënter én duurzamer zonder dat daarmee de kwaliteit van het voedsel onder druk komt te staan.

7 manieren om voedselzekerheid te verbeteren

Op deze manieren kan food security verbeterd worden:

 1. Voedselverspilling en voedselverlies reduceren

Naar schatting gaat een derde van de voedselproductie verloren. De kosten die gepaard gaan met voedselverspilling en voedselverlies lopen op tot een bedrag van $750 miljard per jaar.
De oorzaken die leiden tot voedselverspilling en voedselverlies lopen uiteen. Voedselverspilling ontstaat bijvoorbeeld door inefficiënte bereidingsmethoden en voorkeuren van consumenten (denk aan fruit met een rotte plek of groenten met een afwijkende vorm).
Door verbeterde methodes te introduceren voor de bereiding van voedsel kunnen we voedselverspilling reduceren. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van snijafval van groentes in soepen.
Voedselverlies wordt onder meer veroorzaakt door mislukte oogsten en een verkeerde opslag van voedsel. Door opslag en verpakkingen te verbeteren kunnen we voedselverlies reduceren. Zo bestaan er inmiddels verpakkingen die aangeven of voedsel bedorven is of niet.

2. Infrastructuur verbeteren

Het optimaliseren van de infrastructuur zorgt er ook voor dat er minder voedsel verloren gaat en de voedselzekerheid verbetert. Daarbij kijk je naar de hele voedselketen. Er moeten dus voldoende mensen of machines beschikbaar zijn voor het zaaien en oogsten, de gewassen moeten beschermd worden tegen onkruid, ziektes en plagen, de opslag dient in orde te zijn en het vervoer naar markten of eindgebruikers moet goed verlopen.

3. Eerlijke handelspraktijken promoten

Niet alleen grote commerciële bedrijven moeten toegang hebben tot voedselmarkten, ook kleine boeren moeten een eerlijke prijs kunnen krijgen voor hun producten. Zo kunnen samenwerkende boeren in coöperaties scherper onderhandelen over hun in- en verkoopprijzen waardoor ze beter kunnen leven van hun opbrengsten.

4. Aandacht hebben voor diversificatie

De focus op één soort gewas (monocultuur) kan de grond uitputten en maakt het gewas kwetsbaarder voor ziekten en plagen. Bij een mislukte oogst heeft de boer zonder alternatieven een groot probleem. Bovendien kan het de voedzaamheid van producten reduceren. Diversificatie is belangrijk om voedselzekerheid te garanderen.

5. Het opbrengstverschil reduceren

Door inefficiënte productiemethoden leveren landbouwgronden op sommige plekken een stuk minder op dan mogelijk zou zijn. Wisselteelt en de inzet van duurzame productiemethoden en nieuwe technieken verhogen de productie op deze landbouwgronden. Dit levert bovendien voedzamere gewassen op.

Ook een slimmere inzet van (kunst)mest, water en betere zaden kunnen leiden tot een hogere productie.

6. Klimaatverandering tegengaan

Droogte en overstromingen zijn belangrijke oorzaken van het mislukken van oogsten. In veel gevallen zijn dit de gevolgen van de mondiale klimaatverandering. Door klimaatverandering tegen te gaan, zullen oogsten minder vaak mislukken. Tegelijkertijd is het ook slim om productiemethoden te introduceren die minder water verbruiken.

Landbouw kan een positieve bijdrage leveren aan een beter klimaat. Gewassen nemen CO2 op waardoor het aantal broeikasgassen vermindert. Door gewasresten later te verwerken in de bodem levert dit een dubbele bijdrage aan een beter klimaat.

Slechte landbouwmethoden zijn daarentegen een belangrijke veroorzaker van klimaatproblemen. Denk bijvoorbeeld aan de kap van bossen om er landbouwgrond van te maken. Het mes snijdt hier dus aan twee kanten: duurzamere landbouw helpt klimaatverandering tegen te gaan, en kan de gevolgen van klimaatverandering beter opvangen.

7. Ook kijken naar indirecte oorzaken voor voedselonzekerheid

Voedselonzekerheid ontstaat ook door een onbalans tussen import en export. Zo zal niet ieder land al het benodigde voedsel zelf kunnen verbouwen. Maar er moet wel voldoende kapitaal beschikbaar zijn om voedsel te kunnen importeren. Gezond voedsel moet daarnaast ook financieel beschikbaar zijn voor álle bevolkingsgroepen.

Ook oorlogen en sociale onveiligheid kunnen leiden tot voedselonzekerheid. Wanneer inwoners vooral aan het overleven zijn en het te gevaarlijk is om op het land te werken, is er minder tijd om aan voedselproductie te besteden.

Door ook aan deze zaken te werken, kan de voedselzekerheid verbeteren. Ook kan voedselzekerheid onder druk staan omdat landbouwgrond ingezet wordt voor andere zaken zoals het verbouwen van gewassen voor biobrandstoffen.

Pijlers van voedselzekerheid

Tijdens de World Summit on Food Security in 2009 zijn 4 pijlers van voedselzekerheid gedefinieerd: beschikbaarheid, toegang, gebruik en stabiliteit.

Door alle pijlers te verstevigen, kun je zorgen voor een verbetering van voedselzekerheid.

1. Beschikbaarheid

De beschikbaarheid van voedsel is afhankelijk van de productie en distributie. Om voedselzekerheid te waarborgen moeten er voldoende plekken zijn om voedsel te kunnen verbouwen. Landbouw en veeteelt concurreren ook met andere bestemmingen voor grond, zoals woningbouw. Daarnaast kan grond ook ongeschikt zijn om op te verbouwen vanwege de samenstelling of door erosie.

De beschikbaarheid van voedsel is ook afhankelijk van het succes van de productie. Zo kan teveel of juist te weinig water de voedselzekerheid in gevaar brengen.

Na de productie moet voedsel opgeslagen en verwerkt worden. Daarna volgt het vervoer en de distributie van het voedsel. Bij al deze processen is het de uitdaging om ervoor te zorgen dat de voedselverspilling tot het minimum beperkt blijft.

Tenslotte is de gezondheid en voedzaamheid van voedsel ook afhankelijk van de versheid ervan. Dat geldt met name voor groente en fruit. Hoe meer vertraging de beschikbaarheid van dit voedsel oploopt, hoe harder te kwaliteit ervan achteruit gaat.  

2. Toegang

Toegang tot voedsel bestaat uit twee verschillende aspecten. Met directe toegang wordt de mogelijkheid bedoeld dat iemand zelf voedsel kan verbouwen en oogsten. Economische toegang ziet op het feit dat iemand in de mogelijkheid is om voedsel te kopen.

Want hoewel voedsel beschikbaar kan zijn, is dat geen garantie dat iemand ook toegang tot dit voedsel heeft. Door armoede kunnen veel huishoudens onvoldoende voedsel kopen.

Bij de toegang tot voedsel, en daarmee ook voedselzekerheid, spelen inkomen en opleidingsniveau een rol. Deze twee factoren kunnen een rol spelen bij a) hoeveel voedsel gekocht kan worden, b) wat voor soort voedsel gekocht wordt (voedzaam of minder voedzaam) en c) hoe het voedsel binnen een huishouden wordt verdeeld. Hierbij kan ook gender een rol spelen.

 3. Gebruik

Wanneer er voedsel beschikbaar is, zegt dit nog niets over de hoeveelheid en de kwaliteit ervan. Het voedsel moet ook veilig zijn. Daarbij speelt een rol hoe voedsel wordt opgeslagen en bereid. Gezondheid en hygiëne is hierbij belangrijk. Door hygiëne in acht te nemen, wordt de kwaliteit van het voedsel niet aangetast. Voedsel van slechte kwaliteit kan de gezondheid van een persoon negatief beïnvloeden.  

4. Stabiliteit

Tenslotte speelt ook de stabiliteit van de toegang tot gezond voedsel een belangrijke rol bij voedselzekerheid. Door natuurverschijnselen kan die stabiliteit in gevaar komen. Maar ook kunnen oorlogen, werkloosheid of ongelijkheid leiden tot voedselonzekerheid als dat ertoe leidt dat jonge mannen niet beschikbaar zijn als arbeidskracht of vrouwen niet mogen werken op het land.

De Food Systems Approach (voedselsysteembenadering) van Wageningen University & Research

Wageningen University & Research kiest een integrale manier om het probleem van voedselonzekerheid te benaderen. Om voedselzekerheid
te verbeteren, moet je je niet blind staren op één deel van het probleem. Je
kunt bijvoorbeeld wel de hoeveelheid voedsel vergroten, maar als dat ten koste
gaat van het klimaat heb je alleen maar een nieuw probleem gecreëerd.

Wageningen University & Research heeft daarom de Food Systems Approach (voedselsysteembenadering) ontwikkeld waarbij 4 domeinen benoemd zijn. De voedselsysteembenadering houdt bij het zoeken naar oplossingen rekening met alle elementen in het systeem die samenhangen en elkaar beïnvloeden.

De Food Systems Approach kijkt naar 4 domeinen: 1) voedselzekerheid (voldoende voedsel voor iedereen), 2) een gezond dieet, 3) een eerlijke verdeling van kosten en inkomsten en 4) klimaatverandering, duurzaamheid en behoud van biodiversiteit.

Voedselonzekerheid leidt tot slechtere gezondheid en achterstand in ontwikkeling

Wanneer voedselprijzen stijgen, gaat een groter deel van het inkomen op aan voedsel. Daardoor kunnen huishoudens minder geld besteden aan andere zaken zoals gezondheid en onderwijs.

Dat leidt er toe dat minder snel medische hulp wordt gezocht voor de kwetsbaren in een huishouden: zieke kinderen en zwangere vrouwen. Dat kan leiden tot een hogere sterfte onder kinderen en moeders.
Wanneer er geen geld voor scholing overblijft, heeft dit effect op de leercapaciteit van kinderen en de mogelijkheid om zich via onderwijs uit de armoede te ontworstelen.
Zo leidt voedselonzekerheid tot meer armoede en verminderde kansen op een betere toekomst.

Voedselonzekerheid kan leiden tot slechter dieet, minder slaap, kans op diabetes en depressies

Er zijn nog meer fysieke en mentale gevolgen van food insecurity. Voedselonzekerheid kan volgens het United States Department of Agriculture (USDA) ook leiden tot een slechter dieet, slechtere slaap, lagere fysieke activiteit, hogere kans op diabetes, een hogere kans te gaan roken, zwaarlijvigheid en depressies. Specifiek bij kinderen kan het ook onder meer leiden tot gedragsproblemen, concentratieproblemen, grotere kans op verslavingen en angsten.
Ook komen astma en gebitsproblemen bij kinderen vaker voor vanwege voedselonzekerheid.

Deze problemen worden in ontwikkelde landen vooral veroorzaakt door tekorten aan vitaminen en mineralen in het beschikbare voedsel, vaak veroorzaakt door een beperkte toegang tot verse groenten en vers fruit. In andere landen liggen de oorzaken van deze fysieke en mentale problemen vooral bij het tekort aan voedsel.

Waarom is voedselzekerheid wereldwijd zo’n grote uitdaging?

Voedselonzekerheid wordt de komende decennia een steeds groter probleem. Dit zijn de belangrijkste oorzaken daarvoor.

1. Groeiende wereldbevolking

In 1960 leefden er 3 miljard mensen op aarde, in 2020 was dat aantal toegenomen tot 7,8 miljard. En naar schatting groeit de wereldbevolking naar zo’n 9,3 miljard mensen in 2050. Al deze mensen hebben recht op gezond en voedzaam voedsel.

Vooral in Afrika zal de bevolking fors groeien de komende decennia. De verwachting is dat Afrika de bevolking ziet verdubbelen tussen 2012 en 2050 tot meer dan 2 miljard. Wereldwijd zullen vooral de stedelijke gebieden uitdijen. Naar verwachting zullen in Afrika en Azië de steden met 2,5 miljard mensen groeien.

2. Verandering van dieet

Wanneer het inkomen van een bevolking stijgt, veranderen ook de voedselvoorkeuren. Doordat een groter deel van de wereld rijker zal worden in de komende decennia zal de vraag naar verwerkt voedsel, vlees en zuivel stijgen. Om hieraan te voldoen, zullen meer dieren gehouden en gevoed moeten worden waardoor de vraag naar graan zal stijgen.

De vraag naar koeien- en schapenvlees zal wereldwijd tussen 2006 en 2050 met 30% stijgen, verwacht het World Resources Institute. Uitschieters hierbij zijn China (+116%) en India (+138%).

Voor deze trend is meer grond nodig die niet meer gebruikt kan worden om andere voeding op te verbouwen.

3. Klimaatverandering

Doordat de aarde opwarmt, wordt het gebied waar landbouw kan plaatsvinden kleiner. Een deel van de landbouwgrond zal komen te liggen in gebieden die te heet of te droog zijn om gewassen te kunnen verbouwen, een ander deel zal door overstromingen of andere natuurrampen niet meer geschikt zijn. Het is daarom belangrijk om klimaatverandering zo veel mogelijk tegen te gaan en om te leren gaan met de gevolgen die we nu al ondervinden.

Tegelijkertijd hebben we in 2050 voor de wereldwijde voedselproductie twee keer zoveel water nodig dan we nu verbruiken. De zoektocht naar productiemethoden die minder water vragen, is daarom ook van groot belang.

Verbetering van voedselzekerheid leidt tot economische stabiliteit, betere gezondheid en minder klimaatproblemen

Door voedselzekerheid te verbeteren, kunnen huishoudens gezond en veilig voedsel eten en honger of ondervoeding voorkomen. Wanneer het lukt om meer te produceren dan nodig is om een huishouden en familieleden te voeden, kunnen de opbrengsten van de verkoop van dit extra voedsel zorgen voor een verdere verbetering van de levensstandaard.

Honger, aan de andere kant, leidt tot armoede en een hogere kans op ziektes. Voedselonzekerheid kan ook leiden tot depressie en slaapproblemen. Voedselzekerheid zorgt voor meer economische stabiliteit, gezondheid, versterking van de positie van vrouwen en een vermindering van klimaatproblemen.

UN (FAO), WFP, Wageningen University & Research: wereldwijde projecten om voedselzekerheid te versterken

Het beëindigen van honger, bereiken van voedselzekerheid en verbeterde voeding en het promoten van duurzame landbouw is de tweede Sustainable Development Goal. De Sustainable Development Goals werden in 2015 geformuleerd door de Verenigde Naties en moeten in 2030 gehaald zijn. De lidstaten van de Verenigde Naties zijn zelf verantwoordelijk om de doelen om te zetten in nationaal beleid. Diverse internationale organisaties en instituten proberen met projecten de voedselzekerheid wereldwijd te verbeteren.

De Food and Agriculture Organization (FAO) van de VN investeert bijvoorbeeld in de infrastructuur in landelijke gebieden. Ook wordt landbouw gestimuleerd door zaden en kunstmest beschikbaar te stellen. Om honger en ondervoeding tegen te gaan, promoot FAO daarnaast voedselprogramma’s voor scholen.

Ook het World Food Programme (WFP) probeert eveneens voedselzekerheid te verbeteren. Het WFP deelt voedsel uit op plekken waar tekorten dreigen. Ook worden vluchtelingen geholpen om aan voedzaam eten te komen. WFP zet het programma “Food for Assets” in. Deelnemers leren een nieuwe vaardigheid of werken mee aan de vernieuwing van infrastructuur om zo voedselzekerheid te verbeteren. In ruil hiervoor ontvangen zij voedsel.

Wageningen University & Research is ook initiatiefnemer van verschillende projecten om voedselzekerheid te verbeteren. Een voorbeeld hiervan is het Nutrition and Income Generation Intervention (NIGI) for Ugandese Refugees & Host Communities. In dit project krijgen vluchtelingen training om hun eigen voedselvoorziening op orde te krijgen.

Het Food and Nutrition Security Resilience Programme (FNS-REPRO) van de FAO en Wageningen University & Research richt zich op voedselonzekerheid in Somalië, Zuid-Soedan en Soedan. Het programma probeert voedselsystemen te verbeteren waardoor de voedselzekerheid minder te lijden heeft onder oorlogen, plagen en droogte. Samen met FAO werkt WUR ook in Dhaka, de hoofdstad van Bangladesh, aan geïntegreerde oplossingen om in de huidige en toekomstige voedselbehoeften van Dhaka te voorzien.